Taariikhda iyo Sooyaalka Ummadda Soomaaliyeed (Qaybtii Labaad)
Loolanka Soomaalida iyo Xabashida
Tan iyo intii loolanadaas soo ifbaxeen, Xabashidu marar badan ayay ku dhowaatay dabar-goyn. Taasi waxay dhimasho u ahayd boqortooyooyinkii reer Yurub ee faca weyn sida Burtuqiiska, Faransiiska, iyo Ingiriiska, taasoo Itoobiyana ka dhigtay ukun ay reer Galbeedku ku ilaashadaan mandaqadda Geeska Afrika. Dagaalladii u dhexeeyey Soomaalida iyo Xabashida waxay noqdeen kuwo joogto ah, waxaana mar kasta dhacaysay in Xabashida ay taageero ka hesho boqortooyooyinka reer Yurub.
Sanadkii 1468-kii, nooc cusub oo taliyaal ah ayaa ka soo muuqday masraxa siyaasadeed ee Saldanaddii Adal. Suldaan Maxamed Badel ayaa heshiis la galay Ba-iida Maryanka Xabashida, isaga oo oggolaaday in uu bixiyo baad sanadle ah. Wuxuu damacsanaa xasillinta gobolka iyo in laga nasto dagaalladii joogtada ahaa, balse arrintan waxaa si weyn uga carooday Amiirradii maamulayey gobolladii hoos iman jiray Saldanadda Adal, oo heshiiska u arkay khiyaano qaran.
Kacdoonkii Amiir Cismaan
Amiirkii Saylac, Amiir Laday Cismaan, ayaa isugu yeeray culimada, awdiinka, iyo madax dhaqameedyada Saylac, isaga oo shir ballaaran qabtay. Shirkii wuxuu Amiirku kaga dhawaaqay in loo baahan yahay in la difaaco sharafta ummadda Soomaaliyeed, lagana hortago boqor Maxamed Badel. Shirkan kadib, dagaal culus ayaa dhacay, waxaana talada Saldanadda Adal la wareegay Amiir Laday Cismaan sanadkii 1471-kii. Heshiiskii uu Badel la galay Xabashida wuu burburay, waxaana bilowday marxalad cusub oo halgan ah.
Halgankii Imaam Axmed Gurey
Amiir Maxfuus, oo ahaa mid ka mid ah hogaamiyeyaashii ugu awoodda badnaa Saldanaddii Adal, wuxuu guulo waaweyn ka soo hooyey dagaalladii Xabashida. Wuxuu dilay laba imbaradoor oo isku xigay, Noohiya iyo Aleksander. Kadib dhimashadiisii 1517-kii, waxaa dillaacay dagaallo sokeeye oo ay ku loolamayeen hogaanka Saldanadda Adal. Ugu dambayn, Garaad Aboore ayaa la wareegay talada, laakiin waxaa la dilay, taasoo horseeday kacdoon ballaaran. Kacaankaas wuxuu sabab u noqday in ciidamo badan ku biiraan Imaam Axmed Gurey, oo ballan qaaday in uu aargudayo.
Imaam Axmed Gurey wuxuu sanadkii 1529-kii duullaan ku qaaday ciidamadii Xabashida, wuxuuna dagaallo badan uga guulaystay. Kadib dagaalkii Ambaseel, wuxuu gabi ahaanba wiiqay awooddii Imbaraadoorkii Xabashida, Dawit. Wuxuu baacsaday Xabashidii firxadka ahayd, isaga oo burburiyay kaniisadihii saliibiga Xabashida iyo qasriyada boqortooyooyinkoodii hore.
Is-Bahaysiga Reer Galbeedka iyo Xabashida
Imaam Axmed Gurey wuxuu heshiis la galay Suldaankii Suudaan, Maxamed Saalix, si loo ballaariyo diinta Islaamka iyo awoodda Muslimiinta Afrika. Reer Galbeedku arrintaas way ka war heleen, waxayna bilaabeen inay cadaadis saaraan boqorka Suudaan si uu heshiiska uga baxo.
Sanadkii 1541-dii, Imbaraadoor Galadaws ee Xabashida wuxuu garab ka raadsaday Burtuqiiska iyo boqortooyooyinka reer Yurub. Dagaallo is-daba joog ah ayaa dhacay, waxaana is-bahaysiga Xabashida iyo Burtuqiisku la kulmeen jab culus. Ugu dambayn, Imaam Axmed Gurey wuxuu ku shahiiday dagaalkaas sanadkii 1543-kii, balse halgankii Soomaalidu way sii wadeen.
Gabagabo
Taariikhda Soomaalida waa mid qani ah, balse nasiib-darro inta badan lama diiwaan gelin. Waxaa la sheegaa in boqor ka mid ah boqorradii Itoobiya, qiyaastii sanadkii 1910-kii Miilaadiga, uu amray in la ururiyo dhamaan kutubta taariikhiga ah ee Soomaalidu qoreen, si loo gubo. Waxaa la rumeysan yahay in goob kaliya lagu gubay in ka badan 170 kutub oo mid walba si gaar ah uga faalloonayey taariikhda iyo halganka ummadda Soomaaliyeed.
Taariikhdaas, inkasta oo la isku dayay in la tirtiro, waxay mudan tahay in la xusuusto oo la qoro si ay u ahaato dhaxal jiilasha soo socda.